1.0 Pengenalan
Ilmu linguistik merupakan ilmu yang mengkaji bidang bahasa secara
saintifik ataupun mendalam, iaitu ilmu yang mengkaji dan menganalisis sesuatu
bahasa tertentu secara emprikal dan objektif tanpa dipengaruhi faktor-faktor
keberangkalian (reasoning), ramalan, falsafah mahupun andaian. Antara
bidang ilmu linguistik bahasa Melayu ialah bidang fonetik dan fonologi yang
memberi tumpuan kepada analisis kepada sistem bunyi sesuatu bahasa yang dikaji
pada masa tertentu amnya untuk menghasilkan sistem tulisan.
Menurut Kamus Dewan Edisi Keempat (2015 : 414), fonetik merupakan
ilmu bahasa (linguistik) yang berkaitan dengan penyebutan kata dan lambang yang
menunjukkan sebutannya manakala fonologi (2015 :414), ialah kajian tentang
bunyi sebutan dalam sesuatu bahasa.
Menurut Abdullah Hassan (2007),
bidang kaji bunyi dapat dibahagikan kepada dua bahagian iaitu fonetik
dan fonologi. Fonetik sebenarnya lebih kepada mengkaji penyebutan bunyi
manusia, amnya bunyi yang digunakan dalam pertuturan ataupun komunikasi
seharian manakala fonologi pula lebih kepada mengkaji sistem bunyi-bunyi dalam
bahasa. Dalam hal ini, dapatlah kita membuat satu pernyataan bahawa fonetik dan
fonologi ialah kajian tentang bunyi-bunyi bahasa bagi membuat deskripsi
bunyi-bunyi tersebut dan membuat transkripsinya. Bunyi-bunyi tersebut perlu didengar terlebih
dahulu sebelum dideskripsi kepada lambang-lambang bunyi.
Kesimpulannya, bidang fonetik dan fonologi bahasa Melayu boleh
dibahagikan kepada dua bahagian yang penting iaitu fonetik dan fonologi ( Dr.
Faridah Nazir & Dr. Hjh Maridah Hj Alias, 2015 : 2 )
Tugasan 1 :
2.0 Konsep fonetik dan fonologi, alat-alat artikulasi dan artikulator
serta fonem suprasegmental dalam bahasa Melayu. (40 %)
2.1 Konsep fonetik dan fonologi
Antara faktor yang penting
yang menjadikan bahasa Melayu sebagai suatu bahasa yang sangat mudah untuk
dipelajari adalah disebabkan oleh salah satu cabang linguistik iaitu fonologi
dan fonetik. Dapatlah disimpulkan bahawa hampir setiap huruf Rumi mewakili satu
sebutan fonem. Siti Hajar Abdul Aziz (2011) berpendapat bahawa asal usul
perkataan fonetik sebenarnya berasal daripada bahasa Greek yang disebut sebagai
phone iaitu bunyi (suara). Jelaslah bahawa fonetik merupakan kajian
mengenai fon atau bunyi-bunyi bahasa dan cara bunyi-bunyi itu dihasilkan,
didengar malah untuk diinterprestasikan.
Bagi kajian bidang fonetik ini, bunyi-bunyi bahasa diberi aspek
penekanan misalnya cara bunyi-bunyi bahasa diujarkan dan melihat cara
organ-organ pertuturan manusia yang terlibat bekerja bagi menghasilkan
bunyi-bunyi bahasa dengan sempurna. Selain fonetik, satu lagi bidang yang
penting juga dalam bahasa Melayu ialah bidang fonologi.
Fonologi merupakan bidang
yang mempunyai kaitan dengan organ-organ ujaran manusia dan cara manusia
menggunakan organ-organ tersebut untuk komunikasi seharian. Menurut Siti Hajar
Abdul Aziz (2011), fonologi ialah kajian mengenai sistem bahasa yang berkaitan dengan senarai bunyi bahasa dan ciri-ciri
bunyi tersebut serta peraturan khusus yang menjelaskaan cara bunyi-bunyi
tertentu berhubung antara satu sama lain. dan bidang yang mengkaji bunyi bahasa
pada tahap yang lebih tinggi daripada fonetik iaitu struktur bunyi bahasa yang
dipertuturkan. Namun demikian, kajian fonetik sering didahului oleh fonetik
kerana bidang fonetik membekalkan maklumat yang diperlukannya untuk dianalisis,
iaitu lambang-lambang huruf vokal dan konsonan bagi menggambarkan bunyi-bunyi
tertentu.
Manakala, menurut Abdullah Hassan (2007), bunyi-bunyi bahasa bagi
membuat sesebuah deskripsi bunyi-bunyi sesuatu bahasa, membuat penggolongan
bunyi-bunyi tersebut dan membuat transkripsinya, Kebiasaannya, bunyi-bunyi
tersebut akan didengari terlebih dahulu sebelum dideskripsi. Justeru,
bunyi-bunyi yang akan dikaji perlu dirakam terlebih dahulu dan kajian tersebut
akan bergantung sepenuhnya kepada kualiti rakaman mesin tersebut dan menekankan
dalam bidang mengkaji bunyi deskripsi fonetik memainkan peranan supaya
bunyi-bunyi bahasa sebagai unit-unit yang dapat dikaji. (Abdullah Hassan, 2007).
2.2 Konsep alat-alat artikulasi dan artikulator
Antara elemen yang penting
dalam bidang fonetik dan fonologi bahasa Melayu ialah mengenai alat-alat
artikulasi dan artikulator. Menurut Siti Hajar Abdul Aziz (2011), alat
artikulasi merupakan alat atau organ yang berfungsi mengeluarkan bunyi bahasa.
Alat-alat yang terlibat dalam sistem udara yang keluar dan masuk ke paru-paru
untuk menghasilkan bunyi. Alat artikulasi dapat dibahagikan kepada dua bahagian
iaitu alat yang boleh digerak-gerakkan dengan bebas dan boleh diletakkan pada
beberapa kedudukan di dalam mulut manakala bagi daerah pengeluaran, iaitu
tempat yang tetap dan terletak di bahagian sebelah atas pengeluar dan tempat
ini dapat dicapai oleh alat-alat pengeluar yang berkaitan. Artikulator
merupakan bahagian alat pertuturan yang boleh digerak-gerakkan, iaitu lidah,
bibir, dan juga gigi bawah yang berada di bahagian bawah rongga mulut.
Artikulator (alat
artikulasi) juga merupakan organ yang menghasilkan bunyi bahasa manakala daerah
artikulasi ialah gigi atas, gusi, lelangit keras, dan lelangit lembut. Bukan
itu sahaja, daerah artikulasi ialah bahagian alat pertuturan di atas rongga
mulut yang langsung tidak dapat digerakkan namun hanya mampu didekati atau
disentuh dalam proses pengeluaran bunyi-bunyi bahasa. ( Nor Hashimah
Jalaluddin, 1998 :16-17). Seperti yang kita ketahui, haiwan juga menghasilkan
bunyi namun bunyi-bunyi yang dihasilkan tidak dapat dijelmakan secara spesifik
misalnya dalam bentuk lambang yang tertentu bagi menyatakan makna.
Namun begitu, manusia sudah pastinya dapat menghasilkan bunyi-bunyi
ujaran yang bermakna dengan menggunakan organ-organ pertuturan. Hal ini
dibuktikan oleh kajian yang telah dilaksanakan oleh para saintis iaitu mereka
telah mengambil inisiatif untuk meletakkan sejenis kamera yang kecil ke dalam
ruang rongga mulut bagi memeriksa dan membuat penelitian tentang pergerakan
fizikal organ dengan cara pemantulan atau kebolehan mengenal pasti bunyi-bunyi
yang perlu dihasilkan. Alat-alat artikulasi yang terdapat pada manusia
mempunyai fungsi tertentu iaitu berperanan mengeluarkan bunyi-bunyi bahasa.
Anak tekak merupakan salah satu
alat artikulasi yang berada di bahagian belakang rongga mulut dan berdekatan
dengan lelangit lembut. Anak tekak berperanan sebagai alat pertuturan
bersama-sama dengan lelangit lembut untuk menentukan sesuatu bunyi yang
dihasilkan sama ada sengau ataupun tidak. Bukan itu sahaja, anak tekak boleh
digerakkan sama ada dinaikkan ataupun diturunkan.
Selain anak tekak, Abdullah
Hassan (2007) berpendapat bahawa lidah juga sebenarnya aktif dalam menghasilkan
bunyi. Beliau juga menyatakan bahawa daun lidah boleh dibahagikan kepada tiga
daerah iaitu hujung, depan dan juga belakang bagi memudahkan kita membuat
deskripsi.
Namun begitu menurut Siti Hajar Abdul Aziz (2011), beliau telah
membahagikan lidah kepada lima bahagian iaitu hujung lidah, tengah lidah, hadapan
lidah, belakang lidah daun lidah. Bagi bahagian hadapan, tengah dan belakang
lidah berperanan untuk menghasilkan bunyi-bunyi vokal iaitu vokal hadapan,
vokal tengah dan vokal belakang.
Bukan itu sahaja, hujung
lidah juga boleh digerakkan ke mana-mana bahagian dalam mulut bagi menyekat
perjalanan udara. Hal ini juga dapat dikaitkan dengan kes yang dikatakan kes
buli dimana murid tersebut telah dibuli oleh rakannya dengan menggunting
lidahnya. Menurut ayahnya, murid tersebut dikatakan masih trauma kerana selepas
kejadian tersebut anaknya kurang berkomunikasi dengan orang sekeliling. Justeru,
bahagian lidah merupakan salah satu alat artikulasi yang penting bagi proses pengeluaran bunyi selain daripada salah
satu pancaindera manusia.
Selain lidah, terdapat
sepasang otot selaput nipis yang dikenali sebagai pita suara. Pita suara
terletak di bahagian halkum. Apabila pita suara dirapatkan, ruang rongga akan
direngkung dimana lubang di antara dua keping selaput tersebut dapat diluaskan
atau disempitkan dalam usaha mengeluarkan bunyi. Bukan itu sahaja, pita suara
yang nipis ini akan bergetar (vibrate) apabila menerima tekanan aliran
udara yang keluar dari paru-paru dan menghasilkan bunyi bersuara.
Kedua-dua selaput itu
tersebut lebih dikenali sebagai glotis yang akan bergerak sewaktu kita bertutur
dan apabila kedua-dua selaput tersebut dirapatkan maka glotis akan menjadi
sempit atau tertutup manakala sekiranya selaput itu direnggangkan, glotis akan
menjadi luas. Hal ini akan berlaku sekiranya tekanan terhasil pada bahagian bawah
tenggorok dan akan terasa seolah-olah aliran udara terhenti.
Menurut pandangan ahli
lingusitik, Abdullah Hassan (2007) pula, pita suara akan bergetar sebanyak 110
kali sesaat bagi lelaki manakala tiga kali ganda bagi wanita. Oleh yang demikian,
pita suara berfungsi dalam menentukan sesuatu bunyi yang dihasilkan sama ada
bersuara ataupun tidak bersuara. Sekiranya selaput tersebut disempitkan namun
tidak terlalu rapat, udara dari paru-paru yang keluar melaluinya akan bergetar
dan menghasilkan bunyi bersuara manakala bunyi tidak bersuara akan berlaku jika
selaput suara direnggangkan dan glotis terbuka namun tidak begitu luas dan
udara dari paru-paru yang keluar melaluinya tidak bergetar.
Bukan itu sahaja, rahang
juga merupakan salah satu alat artikulasi. Manusia mempunyai dua bahagian
rahang iaitu rahang atas dan rahang bawah namun begitu peranan rahang tidak
begitu penting seperti alat-alat artikulasi yang lain. Sebenarnya, kedudukan
rahang dalam proses membunyikan vokal misalnya keadaan bukaan antara dua rahang
atas dan dengan bawah adalah sempit semasa membunyikan vokal [i] dan vokal [u]
manakala keadaan rahang akan terbuka dengan luas semasa proses membunyikan vokal
[a] dan [ə].
Akhir sekali, bagi
menentukan penghasilan bunyi-bunyi bahasa bahagian ronggalah yang menjalankan
tugas. Rongga merupakan bahagian lapang yang menjadi tempat laluan udara yang
keluar dari paru-paru. Rongga dapat dibahagikan kepada tiga bahagian iaitu
rongga tekak, rongga mulut dan rongga hidung.
Cara penghasilan
bunyi-bunyi bahasa melalui rongga tekak akan bermula daripada bahagian atas
selaput pita suara sehinggalah ke bahagian anak tekak. Bagi rongga mulut pula,
ia bermula dari ruang di belakang lidah
membawa ke bahagian bibir sebelah dalam manakala rongga hidung bermula dari
bahagian belakang anak tekak menghala ke hidung (Siti Hajar Abdul Aziz, 2011).
Hal ini juga akan menyebabkan rongga hidung dan rongga tekak boleh dibuka atau
ditutup namun bergantung kepada keadaan sama ada anak tekak dan lelangit lembut
dinaikkan atau diturunkan.
Daerah artikulasi merupakan
kedudukan organ yang terlibat dalam menghasilkan bunyi-bunyi bahasa iaitu
bibir, gusi dan lelangit. Daerah-daerah arikulasi juga boleh digerakkan
misalnya lelangit lembut yang boleh dinaikkan atau diturunkan namun terdapat
beberapa kedudukannya adalah tetap misalnya lelangit keras dan gusi. (Siti
Hajar Abdul Aziz, 2011).
Bibir merupakan sempadan
yang paling luar pada rongga mulut. Bibir sebenarnya merupakan organ yang
mempunyai kumpulan otot yang kenyal dan boleh diubah-ubah bentuknya dengan mengawal
otot-otot pada bibir. Otot-otot tersebut boleh dibuat supaya bentuknya menjadi bundar
atau leper bagi menghasilkan bunyi-bunyi yang berlainan.
Menurut Abdullah Hassan
(2007), gigi sebagai organ sebutan namun peranannya adalah pasif. Ini bermaksud
gigi tidak dapat bergerak namun dapat digunakan sebagai penampan aliran yang
keluar dari paru-paru. Bukan itu sahaja, gigi turut memainkan peranan sebagai
daerah penyebutan bunyi [c] dan [j].
Tambahan pula, gusi atau alveolar
merupakan alat pertuturan yang terletak antara bahagian gigi dengan lelangit
keras. Gusi merupakan bahagian yang cembung di gigi menurun ke bahagian dalam
rongga mulut yang tidak boleh digerakkan dan menghasilkan bunyi dengan bantuan hujung lidah
dan gigi bagi membuat penyekatan misalnya semasa mengujarkan bunyi [t] dan [d].
Di samping itu, lelangit lembut
bermula dari sempadan lelangit keras hingga akhir daerah atas rongga mulut. Lelangit
lembut merupakan bahagian lelangit yang terkebelakang dalam rongga mulut dan
boleh diturunkan dan dinaikkan bagi tujuan menutup atau membuka saluran tekak
ke rongga hidung. Keadaan lelangit lembut diturunkan akan menyebabkan bunyi
sengauan berlaku misalnya bunyi [n] dan [m] manakala sekiranya lelangit lembut dinaikkan
maka bunyi-bunyi letupan dan geseran misalnya bunyi [b] dan [h] akan terhasil.
2.2 Fonem suprasegmental bahasa Melayu
Suprasegmental bermaksud
unsur-unsur bahasa yang terdapat dalam bahasa Melayu yang terdiri daripada
tekanan, nada, jeda dan panjang-pendek. Suprasegmental atau dikenali juga
sebagai suprapenggalan adalah sifat bunyi yang menindih sesuatu fonem. Maka,
kebanyakan orang dapar bertutur dengan berpandukan unsur suprasegmental untuk
menyerlahkan emosinya. Unsur tekanan merupakan cara meninggikan laras bunyi
untuk memberikan penekanan namun cara ini agak kasar. Jelaslah bahawa tekanan
berperanan untuk menyebut perkataan, frasa atau ayat dan menandakan aspek yang
perlu diberi penekanan. Lambang yang biasa digunakan ialah /'/.
Seterusnya, nada ialah
kadar meninggi atau menurun pengucapan sesuatu suku kata atau perkataan. Nada
biasanya ditandai dengan angka 1, 2, 3 dan 4 yang membawa maksud iaitu angka 1
akan menunjukkan nada yang paling rendah, angka 2 pula menunjukkan nada
permulaan ujaran, angka 3 akan menunjukkan nada tekanan pada ujaran dan angka 4
bakal menunjukkan nada yang paling tinggi. Nada membolehkan sesuatu ayat itu
diujarkan dalam bentuk mendatar, menaik dan menurun bagi menimbulkan pola lagu
dalam ayat tersebut.
Jeda atau disebut sebagai
persendian ialah unsur hentian yang memisahkan elemen-elemen lingusitik
misalnya perkataan, rangkai kata atau ayat. Lambang yang digunakan untuk jeda
ialah [#]. Selain jeda, panjang-pendek bagi kadar panjang atau pendeknya
sesuatu bunyi itu diucapkan. Lambang bagi fonem ini [ : ] dinamakan mora yang
bererti panjang sebutan bunyi itu ialah mora manakala [ : : ] menggambarkan dua
mora dan lambang [.] merupakan setengah mora. Namun dalam bahasa Melayu, unsur ini tidak membezakan makna. Contoh ayat
berikut menunjukkan unsur suprasegmental yang berbeza dan mempunyai unsur
ketaksaan :
(i (i)
Ibu bapa Ali telah
meninggal dunia ? (ayat tanya tanpa kata tanya)
( ii)
Ibu, bapa Ali telah
meninggal dunia . (ayat penyata)
Kesimpulannya, fonetik dan
fonologi, alat-alat artikulasi dan artikulator serta fonem suprasegmental
bahasa Melayu saling berkait rapat dengan kemahiran bertutur kita dalam
kehidupan seharian. Sebaik-baiknya, kita sebagai manusia yang sempurna
pertuturan dan pendengaran haruslah menghargai ciptaan-Nya.
Tugasan 2 :
3.0 Mentranskripsi satu petikan (150-200 patah perkataan) dengan
menggunakan transkripsi fonetik yang dipetik daripada penulisan terbitan Dewan
Bahasa dan Pustaka, iaitu Dewan Masyarakat. (10 %)
Dalam hal ini, persatuan
sukan tanah air mengambil berat segala perhatian yang diberikan oleh rakyat
agar sentiasa menampilkan atlet yang berkualiti demi menjunjung maruah negara
di pentas, serta tidak mahu lagi atlet
negara digelar jaguh kampung semata-mata. Jepun dan Korea misalnya, masing-masing
sudah mampu melangkah ke peringkat separuh akhir bola sepak lelaki Olimpik,
iaitu Korea muncul sebagai pasukan Asia yang pertama memenangi pingat gangsa
dalam acara sukan Olimpik. Ketika dahulu, Malaysia juga pernah berada pada
kedudukan yang sama ini, siapakah bakal menggantikan Chong Wei pada Olimpik
2016 andai beliau bersara ? Apakah Persatuan Badminton Malaysia (BAM) mampu
memberi jawapannya ?
[dalam] [hal] [ini], [pərsatuan] [sukan] [tanah] [ayer] [meŋambil]
[bərat] [səgala] [pərhatian] [jaŋ] [dibərikan] [ɔleh] [raʔyat] [agar] [səntiasa]
[mənampilkan] [atlət] [jaŋ] [bərkualiti] [dəmi] [mənjuŋ] [maruah] [negara] [di]
[pəntas], [sərta] [tidaʔ] [mahu] [lagi] [atlət] [nəgara] [digəlora] [jaguh]
[kampoŋ] [səmata-mata]. [ǰəpun] [dan] [korea] [misalɲa], [masiŋ-masiŋ] [sudah]
[mampu] [melaŋkah] [kə] [pəriŋkat] [səparoh] [aʔhir] [bola] [sepak] [ləlaki]
[olimpiʔ] [jaitu] [korea] [munčul] [səbagai] [pasukan] [asia] [jaŋ] [pərtama]
[memenaŋi] [piŋat] [gaŋsa] [dalam] [ačara] [sukan] [olimpik]. [ʔətika] [dahulu]
[melesia] [ǰuga] [pərnah] [bərada] [pada] [kədudukan] [jaŋ] [sama] [ini],
[siapakah] [bakal] [meŋgantikan] [choŋ wéi] [pada] [olimpik] [dua ribu ənam bəlas]
[andai] [bəliau] [bərsara]? [apakah] [pərsatuan] [badminton] [melesia] [BIM]
[mampu] [məmbərikan] [jawapaɲa] ?
Apa-apa pun
sekurang-kurangnya bagi edisi sukan Olimpik kali ini seluruh rakyat Malaysia
tidak putus-putus mengucapkan terima kasih kepada Chong Wei dan Pandelela
kerana terus mengibarkan Jalur Gemilang di pentas Olimpik sekali gus berjaya
meyatupadukan rakyat negara ini. Harapan negara disandarkan kepada atlet
seterusnya agar terus mengikuti jejak langkah mereka berdua dan mengharapkan
sukan terus dijadikan wahana yang terbaik untuk memupuk semangat perpaduan
nasional.
[apa-apa] [pun] [səkuraŋ-kuraŋɲa] [bagi] [edisi] [sukan] [olimpik]
[kali] [ini] [seluroh] [raʔyat] [melesia] [tidaʔ] [putus-putus] [meŋučapkan] [tərima]
[kasih] [kəpada] [choŋ wéi] [dan] [pandelela] [kərana] [tərus] [meŋibarkan] [ǰalur]
[gəmilaŋ] [di] [pəntas] [olimpiʔ] [səkali] [gus] [bərǰaya] [məɲatupadukan] [raʔyat]
[nəgara] [ini]. [harapan] [nəgara] [disandarkan] [kəpada] [atlət] [sətərusnya]
[agar] [tərus] [meŋikuti] [ǰəǰaʔ] [laŋʔah] [məreka] [bərdua] [dan] [məŋharapkan]
[sukan] [tərus] [diǰadikan] [wahana] [jaŋ] [tərbaiʔ] [untoʔ] [məmupuʔ] [səmaŋat]
[pərpaduan] [nasional].
Petikan teks asal dipetik daripada Noor Mohamad Shakil Hameed.(2012,Nov
11). Sukan Menyatukan Bangsa. Dewan Masyarakat. 50.38-39.
4.0 Rumusan
Tuntasnya, fonetik dan
fonologi bahasa Melayu merupakan salah satu bidang linguistik deskriptif yang
melibatkan kajian terhadap bunyi-bunyi bahasa dan fungsi-fungsi sesuatu bahasa
amnya dalam bahasa Melayu. Terdapat juga beberapa bahagian tubuh manusia yang
berperanan sebagai alat artikulasi misalnya bibir, gusi, lidah, gigi bawah yang
berada di bawah rongga mulut. Dengan menggunakan alat artikulasi dengan
sebaik-baiknya, kita mampu berbahasa ataupun berinteraksi dengan menggunakan
kepelbagaian bunyi seseorang itu dapat bertutur dengan sempurna dan mampu
membanding bezakan sebutan huruf-huruf vokal dan konsonan.
Salah satu objektif utama
bidang fonetik dan fonologi bahasa Melayu ialah seseorang itu dapat menentukan
sistem bunyi dan menentukan huruf-huruf serta fonem-fonem yang berkaitan selain dapat menerbitkan satu sistem ejaan
bagi sesuatu bahasa yang sempurna seperti bahasa Melayu.
Terdapat banyak bunyi bahasa
yang boleh dipertuturkan melalui alat artikulasi, namun begitu bukan semua
bunyi itu penting. Kebanyakan bunyi dapat digolongkan kepada beberapa pecahan
ataupun keluarga bunyi yang tertentu sahaja dan bilangan keluarga bunyi yang
terhad kebiasaannya akan diguna secara berulang kali dan dalam gabungan yang berbeza.
Terdapat tiga jenis bunyi
yang penting dalam bahasa Melayu iaitu
vokal, konsonan dan juga diftong. Hal ini kerana bunyi bahasa dapat
digambarkan sebagai sesuatu yang kompleks dan berbea-beza. Begitu juga dalam aspek Pengajaran dan
Pembelajaran ( P & P ), bidang fonetik dan fonologi digunakan secara meluas
khususnya dalam kemahiran ujian lisan yang dapat membantu murid dalam
pertuturan dengan menggunakan sifat-sifat bunyi secara tepat misalnya unsur
tekanan, nada, jeda dan panjang-pendek dalam bahasa Melayu.
Walaubagaimanapun, seseorang
guru itu perlu berusaha untuk mengajar bahasa Melayu dengan lebih berkesan
amnya dalam bidang fonetik dan fonologi kepada para murid supaya setiap ujaran
yang dilafazkan menepati standard sebutan yang baik.
5.0 Bibliografi
Abdullah Hassan.(2007). Linguistik Am. Kuala Lumpur ; PTS Professional Sdn.Bhd.
Faridah Nazir & Maridah Alias.
(2015). Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu. Petaling Jaya : Sasbadi
Sdn.Bhd.
Kamus Dewan. (edisi ke-4). (2015). Kuala Lumpur.
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Martabat Bahasa Lestari Bangsa. (2012).Bukit Mertajam: Institut Pendidikan Guru Kampus Tuanku
Bainun.
Nik Safiah Karim et.al. (2015). Tatatabahasa
Dewan (edisi ke-3). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Noor Mohamad Shakil Hameed.(2012,Nov 11).
Sukan Menyatukan Bangsa. Dewan Masyarakat. 50.38-39.
Siti Hajar Abdul Aziz. (2011). Bahasa
Melayu I (edisi ke-2). Kuala Lumpur : Oxford Fajar Sdn.Bhd.
(t.p). (2016, Mac 27). Gunting lidah:
Muhamad Alif semakin pulih, tetapi masih trauma. Tarikh bahan dicerap pada
Julai 20, 2016 daripada, http://www.astroawani.com/berita-malaysia/gunting-lidah-muhamad-alif-semakin-pulih-tetapi-masih-trauma-100075
(t.p).(2010,Julai 24). Perhatikan gigi
si kecil, yuk… . Tarikh bahan dicerap pada Julai 20, 2016 daripada, https://doktergigionline.wordpress.com/2010/07/24/perhatikan-gigi-si-kecil-yuk%E2%80%A6/
(t.p).(2013, Januari 3). Penyebab
pergeseran pada posisi rahang. Tarikh bahan dicerap pada Julai 20, 2016
daripada, http://www.kesehatangigiku.com/penyebab-pergeseran-pada-posisi-rahang/
(t.p).(t.t). Senaman muka dan mulut.
Tarikh bahan dicerap pada Julai 20, 2016 daripada, http://mrskeciksangat.blogspot.my/2014/11/senaman-muka-dan-mulut.html
Afinur.(2012, Ogos 13). Bunyi vokal.
Tarikh bahan dicerap pada Julai 20, 2016 daripada, http://cheguuafinur.blogspot.my/2012/08/bunyi-vokal.html
Carol James. (t.t). BML Fonetik dan
fonologi bahasa Melayu. Tarikh bahan dicerap pada Julai 18, 2016, daripada http://www.academia.edu/11775056/BML_3043_FONETIK_DAN_FONOLOGI_BAHASA_MELAYU
Januri. (2011, Julai 22). Artikulasi
dan artikulator.Tarikh bahan dicerap pada Julai 20, 2016, daripada http://januri42.blogspot.my/2011/07/artikulasi-dan-artikulator.html
Khairuddin Mohamad. (2012, Ogos 8). Sistem
bunyi bahasa Melayu. Tarikh bahan dicerap pada Julai 20, 2016 daripada, http://literasibahasamelayu.blogspot.my/2012_08_01_archive.html
Kirti. (2016, April 6). Gum health –
Everything you need to know! .Tarikh bahan dicerap pada Julai 20, 2016
daripada, http://thecalcuttagirl.com/gum-health/
Mazita. (2012, Mei 5). Kanser tekak.
Tarikh bahan dicerap pada Julai 20, 2016, daripada, http://earnosethroatdoc.blogspot.my/2012/05/kanser-tekak.html
Misz Ara. (2013, Januari 5). Perbezaan
antara artikulasi dan artikulator. Tarikh bahan dicerap pada Julai 19,
2016, daripada, http://aranaz13.blogspot.my/2013/01/perbezaan-artikulasi-dan-artikulator.html
Murni Mohamat. (2013, April 3). Fonetik
dan fonologi (vokal & konsonan). Tarikh bahan dicerap pada Julai 19,
2016, daripada, http://www.slideshare.net/murnibintimohamat/fonetik-dan-fonologi-vokal-konsonan
